Wszyscy wiemy, że pieniądze mogą stanowić faktyczną barierę w dochodzeniu praw przed sądem. Weźmy jako przykład hipotetyczną sytuację, że potrącił Cię samochód. To poważny wypadek, więc przysługują Ci duże roszczenia, np. 60.000 zł tytułem zadośćuczynienia. Oprócz tego żądasz jeszcze 10 000 zł odszkodowania. Zgłaszasz więc szkodę i swoje roszczenia do odpowiedniego Ubezpieczyciela, uzasadniasz swój wniosek, załączasz dokumentację medyczną potwierdzającą zasadność Twoich roszczeń w takiej wysokości. Wreszcie Ubezpieczyciel wydaje decyzję – i, co się często zdarza, mocno zaniża Twoje świadczenia. Wypłaca Ci jedynie 10.000 zł zadośćuczynienia i 5.000 zł odszkodowania. Czujesz się pokrzywdzony, wiesz, że należy Ci się znacznie więcej, dlatego podejmujesz decyzję by wstąpić na drogę sądową. I tutaj niestety zaczynają się schody. Masz już sporządzony pozew, w którym dochodzisz w ramach zadośćuczynienia i odszkodowania łącznie 55.000 zł, ale żeby skutecznie wnieść go do sądu – tak by sąd zaczął go rozpatrywać – musisz uiścić opłatę. Obliczasz, że opłata od pozwu w wysokości 5% wartości przedmiotu sporu, czyli żądanych przez Ciebie 55.000 zł, to aż 2.750 zł. Więcej, niż zarabiasz miesięcznie. Więcej, niż wynosi Twoja emerytura. Wiesz, że po drodze czekają Cię jeszcze opłaty za opinie biegłych i podobne koszty… Nie możesz sobie na to pozwolić. Niektóre osoby potrafią wówczas nawet zrezygnować z sądu, wiedząc, że proces potrafi trwać długo i mogą upłynąć lata, zanim dostaniesz jakiekolwiek pieniądze.

Co zrobić w takiej sytuacji? Zazwyczaj rekomendujemy naszym Klientom wykorzystanie takiej instytucji, jaką jest zwolnienie od kosztów sądowych. Idea wprowadzenia takiego rozwiązania do polskiego systemu prawnego polegała na tym, by zagwarantować stronie – także tej ubogiej – prawo dostępu do sądu. Nie znaczy to jednak, że w każdym przypadku, gdy według Ciebie opłaty będą zbyt wysokie, zostaniesz od nich zwolniony – stanie się tak wtedy, gdy sąd uzna, że Twoja sytuacja materialna spełnia określone warunki. Stąd tak ważne jest, aby wniosek o zwolnienie od kosztów sporządzić prawidłowo, by sąd nie miał co do tego wątpliwości. W praktyce by to zrobić, musisz spełnić szereg warunków. Dla ułatwienia przedstawiamy je w punktach.

1. Musisz złożyć wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych – niby oczywiste, ale w praktyce nie dla wszystkich. Zwolnienie od kosztów nigdy nie następuje z mocy prawa. Nie jest też tak, że sąd czytając Twój pozew zauważy, że znajdujesz się w ciężkiej sytuacji finansowej, i wówczas sam z siebie zadecyduje, że nie powinieneś ponosić kosztów. Nie może tego zrobić, nawet jeśli byłoby to usprawiedliwione. To Ty musisz wykazać się inicjatywą i domagać się zwolnienia od kosztów. W przeciwnym wypadku sąd, choćby wiedział, że kwalifikujesz się do zwolnienia, nie uczyni tego. Taki wniosek najlepiej złożyć od razu jako element pozwu – wyodrębniony w osobnym punkcie.

2. We wniosku powinieneś określić, czy domagasz się zwolnienia od kosztów w całości lub części – gdy tego nie zrobisz, sąd wezwie Cię do sprecyzowania żądania, co tylko przedłuży postępowanie. Jeśli wiesz, że Twoja sytuacja jest tak ciężka, że nie możesz pozwolić sobie na uiszczenie jakichkolwiek opłat w procesie, to wówczas wnosisz o zwolnienie od kosztów w całości. Jeśli natomiast będziesz w stanie uiścić opłatę np. tylko do wysokości 500 zł – wnosisz o zwolnienie w części, wskazując w jakiej. Warto byś miał na uwadze, że nawet jeśli wniesiesz o zwolnienie od kosztów w całości, to sąd po rozpoznaniu może stwierdzić, że Twoja sytuacja nie wymaga aż takiego zwolnienia, i uwzględnić wniosek w mniejszym zakresie.

3. Wraz z wnioskiem musisz złożyć tzw. oświadczenie o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania. Wypełnia się je na specjalnym urzędowym formularzu, który można pobrać ze strony Ministerstwa Sprawiedliwości bip.ms.gov.pl. Musi zostać ono wypełnione rzetelnie i zgodnie z prawdą, niekiedy warto też załączyć do niego dokumenty poświadczające wysokość dochodów i wydatków. Jeżeli jednak nie złożysz takiego oświadczenia wraz z wnioskiem, a nie jesteś reprezentowany przez adwokata lub radcę prawnego, sąd wezwie Cię do uzupełnienia tego braku.

4. Oświadczenie o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania musi zostać przez Ciebie podpisane własnoręcznie – nie będzie skuteczne, gdy podpis złoży w Twoim imieniu pełnomocnik, nawet należycie umocowany.

5. Musisz wykazać, we wniosku i oświadczeniu, że uiszczenie opłat sądowych spowodowałoby uszczerbek utrzymania koniecznego dla Ciebie i Twojej rodziny. Jest to najważniejszy element wpływający na to, czy sąd przychyli się do Twojego żądania. Ustawodawca nie wyjaśnił, jaką sytuację należy rozumieć przez taki uszczerbek – musimy zatem posiłkować się definicjami wypracowanymi przez orzecznictwo i doktrynę prawa. I tak przyjmuje się co do zasady, że przez uszczerbek utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny rozumie się zachwianie sytuacji materialnej i bytowej strony skarżącej w taki sposób, że nie jest ona w stanie zapewnić sobie minimum warunków socjalnych i zaspokoić fundamentalnych potrzeb życiowych. Sąd Najwyższy wypowiedział się między innymi, że o zwolnienie od kosztów sądowych może ubiegać się osoba fizyczna, która należy do kategorii osób ubogich, a uiszczenie przez nią opłaty spowoduje brak lub drastyczne ograniczenie środków na pokrycie bieżących kosztów związanych z egzystencją jej i jej rodziny (postanowienie SN z dnia 18 września 2014 r., V CZ 57/14). Innymi słowy – jeśli uiszczenie kosztów sprawiłoby, że zabrakłoby Ci pieniędzy na podstawowe potrzeby życiowe (jedzenie, rachunki, odzież), to obiektywnie można uznać, że ta przesłanka jest spełniona.

Gdy wniosek został złożony prawidłowo pod względem formalnym – jest odpowiednio sformułowany, załączyłeś do niego oświadczenie na formularzu i dokumenty potwierdzające Twoją sytuację – sąd rozpoznaje go w pierwszej kolejności na posiedzeniu niejawnym. Jeśli powziął wątpliwości co do przedstawionego we wniosku stanu rzeczy, może zarządzić dochodzenie w celu ustalenia rzeczywistego składu majątku. Jeśli nie ma wątpliwości, wydaje postanowienie. Postanowienie może uwzględniać wniosek w całości, może uwzględniać go w części, może też oddalać wniosek, jeśli sąd uzna, że jest nieuzasadniony.

Skutkiem złożenia prawidłowego wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych wraz z rzetelnie wypełnionym oświadczeniem może być przychylenie się sądu do tego wniosku, co jest naszym celem. Wówczas przestaje istnieć finansowa bariera dostępu do sądu – możesz skupić się na walce o swoje prawa, bez zamartwiania się, skąd weźmiesz pieniądze na kolejne opłaty.